Dzieje Malborka liczą przeszło 700 lat. Malbork korzeniami swymi sięga historycznej ziemi Pomezanii. Kraina ta została podbita przez Krzyżaków. Tu, bracia zakonni zbudowali potężną twierdzę Marienburg (gród Marii). Było to w końcu XIII wieku. W XVI wieku miasto otrzymało współczesną nazwę Malbork. Nazwa Malbork – Marienburg – pochodzi od imienia patronki Zakonu, Marii Panny.

Już w końcu XIII wieku dokonał się wyraźny podział na dwa organizmy – miasto i zamek. Obecnie, jakby na przekór historii, oba organizmy stanowią pewną całość i służą sobie nawzajem. Pomezania, na której ziemi powstał późniejszy Malbork, to najbardziej wysunięta na zachód kraina dawnych Prusów. Kraina ta graniczyła za zachodzie z Wisłą, a na północy z Żuławami. Na południu sięgała do puszczy na północnym brzegu Osy, a na wschodzie do kanału łączącego jezioro Drużno z jeziorami ostródzkimi.

Malbork powstał na prawym, wschodnim brzegu Nogatu. Na przełomie XIII i XIV wieku wybudowano kanał zwany Młynówką (obecnie Juranda). Doprowadzał on wodę z odległego o 6km. od Malborka jeziora Dąbrówka. Nieco później kanał ten przedłużono do odległego o 40km. jeziora Dzierzgoń.

W 1480r. miasto otoczono murami. Zamek dominuje nad miastem. Plan zamku obejmuje trzy zasadnicze części: Zamek Wysoki, Średni i Niski (Przedzamcze). Teren, na którym wznosi się twierdza, stanowiło prawobrzeżna wysoczyzna Nogatu. Rozciąga się stąd daleki widok na Żuławy lezące między Wisłą, a Nogatem.

27 kwietnia 1276r. mistrz krajowy Konrad von Tyrberch nadał osadzie wraz z zamkiem wspólną nazwę Marienburg i chełmińskie prawo miejskie. Właściwy rozwój miasta następuje od 1309r., kiedy to Krzyżacy przenieśli swoją stolicę z Wenecji do Malborka, który odtąd stał się stolicą państwa zakonnego. Fakt przeniesienia głównych władz Zakonu do Malborka przyczynił się do rozwoju aglomeracji miejskiej i do tego, że jego głos na całokształt spraw państwowych był decydujący. Przeniesienie stolicy do Malborka spowodowało rozbudowę zamku i samego miasta. Wspaniała rezydencja stała się siedzibą wielkiego mistrza, centralnych władz Zakonu i wysokich dostojników państwowych pełniących odpowiedzialne funkcje w administracji państwowej.

Oprócz wielkiego mistrza urzędowali tu: wielki komtur i podskarbi oraz szafarz malborski odpowiedzialny za organizację handlu. Zakon odgrywał niezmiernie ważną rolę w życiu miasta i jego mieszkańców. Liczne podboje spowodowały, że Malbork stał się z czasem miejscem zbiorczym dla wszelkich wypraw krzyżowców – najpierw przeciw pogańskim Prusom, a następnie innym państwom ościennym. Wszystko to sprawiało, że stolica państwa krzyżackiego stawała się w Europie uosobieniem wielkości i atrakcyjności, a równocześnie jego zaborczości.

15 lipca 1410r. pod Grunwaldem rozgromiono wojska krzyżackie. Oblężenie zespołu zamkowego było możliwe. Poległ wielki mistrz Urlich von Jungingen. Po wkroczeniu do miasta wojska Władysława Jagiełły otoczyły zamek ze wszystkich stron. W czasie oblężenia dowództwo polskie nie próbowało wziąć zamku szturmem i nie odcięło twierdzy od reszty świata. Król postanowił odstąpić od oblężenia, wówczas gdy odczuwano dotkliwy brak żywności i paszy, zaczęły szerzyć się choroby. Król opuszczając Malbork pozwolił Krzyżakom na mobilizację wojsk na dalszej walki w Polakami. W 1601r. rozpoczęła się wojna polsko – szwedzka. Przyczyną jej była rywalizacja o panowanie na Morzu Bałtyckim, dążenie do opanowania żyznych obszarów rolniczych i walka dynastyczna o tron szwedzki.

17 lipca 1629r. król szwedzki Gustaw Adolf stanął ze swymi wojskami pod murami Malborka, zarządzał poddania miasta i twierdzy. Rozpoczęła się walka. Po kilku godzinach walki zamek został zdobyty, a załoga dostała się do niewoli. Zabrakło bowiem wśród obrońców woli walki i wiary w zwycięstwo. Rada Miejska w liście do króla Zygmunta III Wazy tłumaczyła się, że nie mogła obronić miasta gdyż zamek był zaniedbany.

12 września 1635r. podpisano w Sztumskiej Wsi rozejm na 26 lat, w którego wyniku Malbork przeszedł z powrotem w ręce polskie. Do ponownego najazdu zwanego "potopem" doszło w roku 1655.

Naczelnym dowódcą malborskiej twierdzy został Jakub Wejher. Wojska szwedzkie pojawiły się pod murami miasta i rozpoczęły jego blokadę. Obrońcy dysponowali wówczas załogą składającą się z około 1300 ludzi. Jakub Wejher bronił się do 9 marca 1656r., po czym poddał się na honorowych warunkach. Do kapitulacji skłonił załogę brak żywności, brak nadziei na odsiecz z Gdańska oraz postawa ludności niemieckiej sprzyjającej Szwedom. Załoga opuściła zamek 16 marca 1656r. i z bronią w ręku pomaszerowała na Gdańsk. Karol Gustaw po opanowaniu miasta kazał je fortyfikować. W czasach "potopu" zamek malborski poniósł duże straty. Zniszczone zostały sklepienia kapitularza. Uszkodzenia przyczyniły się do tego, że obiekt ten zaczął coraz bardziej podupadać. Po za tym wojska szwedzkie wywiozły z Malborka wiele dzieł sztuki, w tym słynne dzwony i znajdujące się tu armaty.

13 września 1772r. do miasta i zamku malborskiego wkroczyły oddziały pruskie. Urzędnicy ogłosili mieszkańcom , iż odtąd ich panem jest król Fryderyk II, a nie król polski. Mieszkańcy Malborka i okolicznych miejscowości musieli złożyć hołd królowi pruskiemu – Fryderykowi II. Zamek stracił swoje dawne znaczenie, gdyż król pruski umieścił w nim garnizon wojskowy w sile jednego pułku.

Miasto podnosiło się stopniowo z upadku. Przyczyniły się do tego między innymi: wzrost eksportu zboża, obłożenie wysokim cłem towarów polskich kierowanych do Gdańska, popieranie portu elbląskiego i skierowanie żeglugi przez Nogat. Najgorzej na rządach pruskich wyszedł jednak zamek malborski. Począwszy od 1773r. dawna gotycka twierdza była stopniowo dewastowana. Nastąpiła adaptacja pomieszczeń na magazyny, tkalnie oraz inne cele użyteczności publicznej. Na zamku Wysokim i Zamku Średnim urządzono koszary, pomieszczenia dla żołnierzy i podoficerów, a w Wielkim Refektarzu salę musztry. Z chwilą objęcia władzy przez administrację pruską rozpoczęła się wzmożona akcja germanizacyjna. Zlikwidowano polskie inwestycje i zaczęto ściągać osadników z głębi Niemiec. Armia pruska uchodziła za jedną z najlepszych w Europie.

Pierwszy pobyt Francuzów w Malborku miał miejsce w 1807r. W maju tego roku stacjonował w Malborku silny garnizon francuski, liczący 5 tysięcy żołnierzy. W Zamku Średnim urządzono szpital polowy dla 500 rannych i chorych. Szpital ten wielokrotnie wizytował sam Napoleon. W Wielkim Refektarzu urządzono stajnię, a w Pałacu Królewskim zlokalizowano kuźnię polową niezbędną dla potrzeb armii. Okres napoleoński przyniósł miastu ogromne obciążenia w postaci kontrybucji, przymusowych prac, kwaterunków i zwykłych grabieży. Pociągnął on ze sobą poważne zniszczenia i zubożenie ludności.

15 stycznia 1809r. odbyły się w Malborku pierwsze wolne wybory, w których wzięło udział 319 osób czyli 70% uprawnionych do głosowania. W 1808r. w mieście i nad przedmieściach znajdowało się 762 budynków. Miasto zaczęto oświetlać latarniami. Gazowe oświetlenie wprowadzono dopiero w 1868r. Od 1818r. Malbork stracił status miasta wojewódzkiego i stał się siedzibą Władź powiatowych. W latach 1819 – 1825 wybudowano przechodzącą przez Malbork szosę Berlin – Królewiec, co wpłynęło na ożywienie życia gospodarczego. W 1833r. utworzono w mieście zakład dla głuchoniemych z całych Prus. Dużym osiągnięciem kulturalnym było podjęcie decyzji o wydawaniu własnej gazety. Od 1827r. wychodziła tu "Marienburger Zeitung".

W 1847r. na terenie miasta miała miejsce klęska głodu spowodowana nieurodzajem kartofli. Szerzyły się kradzieże dokonywane przez bandy głodnych. W celu ochrony mienia mieszczan przed głodującymi bandami powołano straż obywatelską. W XIX w. miasto broniło się przed upadkiem gospodarczym, tworząc port rzeczny i rozbudowując szlaki komunikacyjne.

W latach 1851 – 1857 realizowano budowę mostu kolejowego przez Nogat. Szczególną rolę odegrało powstanie w 1851r. nowej linii kolejowej do Braniewa przez Elbląg, Bogaczewo, Słobity, który w następnym roku przedłużono do Królewca.

W 1857r. po zbudowaniu mostów przez Nogat i Wisłę otwarto linię kolejową Malbork – Tczew. Ożywienie nastąpiło również w rzemiośle, handlu i bankowości. W 1844r. powstała wytwórnia szczotek, a w 1859r. rozpoczęto działalność Malborskie Towarzystwo Rękodzielnicze. W 1868r. powstał Bank Rzemieślniczy, powołano do życia gimnazjum miejskie. W 1863 wybudowano budynek szpitala miejskiego. W 1863r. miasto liczyło 7500 mieszkańców. W 1871r. ich liczba wzrosła do 10.738 osób. Po zniesieniu w latach 1877 – 1879 starych fortyfikacji przystąpiono do rozbudowy miasta. Powstało wówczas wiele zakładów produkcyjnych, takich jak: filia fabryki cygar i tabaki, cukrownia (1881 – 1882), słodownia. Wzrost liczby ludności pociągnął za sobą rozwój szkolnictwa.

W roku 1874 zbudowano gmach gimnazjum. 11 grudnia tego roku założono Malborskie Towarzystwo Nauczycielskie. W 1875r. przy ulicy Solnej powołano do życia Miejską Wyższą Szkołę Rolniczą, kształcącą kadrę dla rolnictwa żuławskiego. W roku 1876 przy ulicy Jagiellońskiej powstało Seminarium Nauczycielskie. Rok później Towarzystwo Rzemieślnicze utworzyło zimową szkołę dokształcającą. W roku 1880 oddano do użytku ewangelicką szkołę św. Jerzego przy ulicy Żeromskiego.

HISTORIA MALBORKA

W latach 1918 – 1939 zwiększyła się liczba mieszkańców Malborka. W 1939r. jego ludność wzrosła do 27 212 osób. Wybuchła II wojna światowa 1 września 1939r. Po podboju Polski rozpoczęły się prześladowania ludności polskiej. Osadzono ją w obozie koncentracyjnym Stutthof i w starym ratuszu w Malborku. Po błyskawicznych sukcesach nad Polską Niemcy czuli się pewni i bezpieczni, a jednocześnie butni i zarozumiali. W 1941r. powstało w Malborku szereg obozów dla robotników wywiezionych na przymusowe roboty oraz dla jeńców wojennych. 10 września 1941r. w okresie największych sukcesów militarnych Niemiec przybywa do Malborka Adolf Hitler. W 1943r. po klęsce stalingradzkiej rozpoczęła się akcja wciągania Polaków na niemieckie listy narodowościowe. Akcja ta miała na celu pozyskanie rekruta do Wehrmachtu. Miasto Malbork, zamek i mosty na Nogacie nie były bombardowane. Amerykańskie bombowce zbombardowały lotnisko i Zakłady Montażowe Focke – Wulf w Królewie koło Malborka.Od czerwca 1944r. rozpoczęły się przygotowania Niemców do obrony miasta przed wkroczeniem wojsk radzieckich. Miasto ogłoszono twierdzą. Walki Rosjan z Niemcami przyniosły wielkie zniszczenia. Straty malborskiego zamku w 1945r. ocenione zostały na 60%.

Po opanowaniu miasta przez Rosjan jego nieliczni mieszkańcy znaleźli się pod administracją Radzieckiej Komendantury Wojennej. Wszystkie strategiczne i ważne obiekty w mieście, jak: koszary, stacja kolejowa, gazownia, elektrownia wodna, szpital itd. znalazły się w rękach wojsk radzieckich. Maszyny i urządzenia wielu zakładów produkcyjnych zostały zdemontowane i wywiezione w głąb Rosji. W maju 1948r. radzieckie jednostki wojskowe opuściły Malbork. Zlikwidowano szpital wojskowy i klub oficerski. Fakt ten mieszkańcy przyjęli z wielką ulgą. Po przejęciu ziemi malborskiej przez administrację polską zrodził się problem zagospodarowania tych ziem. W miejsce Niemców ziemie te trzeba było zasiedlić ludnością polską. W zasiedleniu Malborka wzięły udział różne grupy ludności polskiej i repatrianci z dawnych terenów polskich włączonych do ZSRR, osadnicy z województwa warszawskiego , lubelskiego i kieleckiego, reemigranci z zachodu i ludność zamieszkująca przed wybuchem II wojny światowej na Pomorzu Gdańskim.

W Malborku po wojnie powstały następujące zakłady pracy: cukrownia "Malbork", Zakłady Lniarskie "Makop", Wytwórnia Makaronów "Malma", Zakłady Mleczarskie, Zakłady Piwowarsko – Słodownicze, Fabryka Wentylatorów "Mawent", Fabryka Obrabiarek "Pemal", Państwowy Ośrodek Maszynowy, Zakłady Chemiczne "Organika". Ważną rolę w zaopatrzeniu mieszkańców w niezbędne artykuły żywnościowe odgrywają targowiska miejskie. Pierwsze z nich zlokalizowane między ulicami Targową, Jagiellońską i Grunwaldzką czynne we wtorki i piątki. Dużym powodzeniem cieszy się czynne od 1991r. targowisko miejskie przy ulicy Solnej zwane Manhattanem. Odzieżowa Spółdzielnia Pracy "Delta" powstała 18 lipca 1950r. Zlokalizowana przy ulicy Armii Krajowej. Już w 1970r. zatrudniała 230 pracowników i posiadała do swej dyspozycji 80 różnego rodzaju maszyn szwalniczych. W 1986r. położono nacisk na produkcję eksportową, aż 70% gotowych produktów wysyłano do holenderskiej firmy "Bemkec".

W Malborku według stanu na dzień 31 grudnia 1968r. znajdowało się 15 zakładów gastronomicznych, w tym: 5 restauracji, 1 jadłodajnia, 6 barów i 3 kawiarnie. W dalszym ciągu odczuwano brak tego rodzaju placówek, szczególnie w sezonie turystycznym. W 1997r. na terenie miasta znajdowało się 19 tego rodzaju placówek.

Ważnym wydarzeniem w życiu mieszkańców miasta było uruchomienie 3 lutego 1960r. miejskiej komunikacji autobusowej. W tym też roku powołano Miejski Zarząd Dróg i Mostów, który zajął się sprawą ulic, mostów i zieleni miejskiej. Obecnie ZGKiM przy ulicy Charles de Gaulle’a świadczy usługi kompleksowe w zakresie: wywozu nieczystości stałych i płynnych, konserwacji terenów zielonych, oczyszczania ulic i chodników, budowy i remontu dróg, wyrobów betonowych i stolarskich oraz wynajmu sprzętu specjalistycznego. Ponadto utrzymuje cmentarze wojenne, Cmentarz Komunalny i prowadzi obsługę pogrzebów. W 1970r. Zakłady Komunikacji Miejskiej posiadały na swym stanie 14 autobusów, które kursowały na liniach długości 30 km. Przejechały wówczas 392 tys. km. i przewiozły 2 mln. 878 tys. pasażerów. Malbork ma również dobrze rozwiniętą komunikację międzymiastową. W 1995r. MZK posiadał do swej dyspozycji 36 autobusów obsługujących 9 linii i zatrudniał 117 pracowników, w tym około 60 kierowców. Prócz autobusów miejskich Malbork posiadał w 1965r. 30 taksówek, których liczba wzrosła w 1970r. do 50. W 1999r. było ich 44.

W związku ze wzrastającym ruchem samochodowym na ważniejszych skrzyżowaniach ustawiono sygnalizację świetlną. W 1962r. Malbork przekroczył liczbę mieszkańców z 1939r. Wydział Architektury i Nadzoru Budowlanego przystąpił do opracowania ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego Malborka.

Malborska Spółdzielnia Mieszkaniowa powstała 2 kwietnia 1959r. Jej założycielem, a równocześnie pierwszym prezesem był Grzegorz Andrzejak. W maju 1975r. oddano pierwszy ze wznoszonych w Śródmieściu wieżowców 11 kondygnacyjnych. Budowniczym był Elbląski Kombinat Budowlany. Śródmieście to zlokalizowane między ulicami Mickiewicza, Sienkiewicza, Kościuszki i Konopnickiej o pow. 28 tys. m2 składa się z bloków czteropiętrowych i wieżowców 11-kondygnacyjnych, w których zamieszkało ogółem 13 tys. osób. W tej liczbie znaleźli się również mieszkańcy wyburzonych wówczas starych budynków. W latach siedemdziesiątych przystąpiono do budowy nowych osiedli domków jednorodzinnych przy ulicy A. Asnyka oraz w dzielnicy Kałdowo i Wielbark (Na Skarpie). W 1985 oddano do użytku budynki w dzielnicy Piaski (Wilcza, Grota Roweckiego). Ostatnio zaznaczyło swoją działalność Towarzystwo Budownictwa Społecznego (TBS). Wyrazem tego jest przekazanie 3 grudnia 1999r. przy ulicy Michałowskiego 10 (Osiedle Południe) budynku dla 40 rodzin. Jego wykonawcą była firma budowlana "Przyszłość" – dyrektor Piotr Wysocki.

Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego postało 1 stycznia 1964r. z połączenia trzech zakładów budowlanych w Malborku, w Nowym Stawie i Szymankowie. Zlokalizowane było w dzielnicy Piaski przy al. Wojska Polskiego.

W latach 1964 – 1991 przedsiębiorstwo wybudowało ogółem 285 budynków mieszkalnych o 7 150 izbach, 94 obiekty inwentarskie dla trzody chlewnej, 8 szkół podstawowych, 2 przedszkola, 3 środki zdrowia, 5 hoteli pracowniczych, 1 aptekę, 10 magazynów zbożowych i wiele innych obiektów w Malborku.

Wytwórnia Materiałów Budowlanych rozpoczęła działalność 1 października 1988r. jako Przedsiębiorstwo Zagraniczne Materiałów Budowlanych Michael Leier. Zlokalizowane zostało w dzielnicy Piaski przy al. Wojska Polskiego na posesji o powierzchni 6,5 ha. Jego celem jest świadczenie usług dla ludności regionu. Poleca materiały budowlane do wybudowania stanu surowego budynku. Produkuje pustaki keramzytowe, betonowe i "Monolit" z ociepleniem, płyty, nadproża nad drzwi i okna, dachówkę cementową, kominy, stropy gęsto żebrowe oraz mozaikę chodnikową w różnych kolorach. Zatrudnia 100 pracowników. Malbork już od początku XIV w. odgrywał ważną rolę polityczną w państwie zakonnym i pod rządami królów polskich. Zainteresowanie miastem i jego zabytkiem wzrosło niepomiernie w XIX i XX stuleciu, co wiąże się z rozwojem ruchu turystycznego do miejsc godnych zwiedzania.

Dzięki temu turyści mogą realizować swoje młodzieńcze marzenia, doznawać silnych wrażeń i pogłębiać posiadaną wiedzę. Zamek malborski wpisany został na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. Zainteresowanie tym miastem i jego historią znalazło odbicie w bogatej literaturze naukowej, popularnonaukowej i wspomnieniowej oraz w literaturze pięknej – w prozie i poezji. Na temat zamku ukazało się wiele pozycji, o samym mieście pisano dotychczas niewiele.

Muzeum Zamkowe w Malborku zgromadziło interesujące kolekcje dzieł sztuki z dziedziny rzeźby, malarstwa, grafiki i rzemiosła artystycznego. Na stałe związany jest z Malborkiem zbiór wyrobów z bursztynu, które m.in. reprezentują dorobek dawnych i współczesnych artystów gdańskich. Dzieła z bursztynu jak szkatuły, relikwiarze, puzderka, gry, sztućce, biżuteria i naturalne okazy wydobyte z ziemi i wyłowione z morza eksponowane są na wystawie stałej i na wystawach czasowych.

Drugim zbiorem zasługującym w pełni na uwagę jest oręż eksponowany w Sali Rycerskiej. Zbiór ten nawiązuje do dziejów twierdzy malborskiej i mieszczącej się tu zbrojowni. W skład zbioru wchodzą kolekcje ręcznej broni palnej, broni białej (bojowej i myśliwskiej), uzbrojenia ochronnego i oporządzenia jeździeckiego. Gdy spoglądamy z lotu ptaka na miasto i zamek w Malborku lub gdy przyglądamy się z drugiego brzegu Nogatu panoramie trudno nie ulec wrażeniu, że to zamek dominuje nad miastem.

Tekst opracował serwis:
Malbork 7
na podstawie książek:
1. Malbork - "dzieje miasta" Wiesław Jedliński
2. "Malbork" - Antoni R.Chodyński
"Kopiowanie treści narusza prawa autorskie i jest zabronione.